Geite (Hoeaglèmbörgsj)

Veurblaad - Recènte verangeringe - Alle Artiekele - De Kaffee - Zandjbak - Hölp - Willekäörige pazjena - Aanmelle veur Wikibeuk - Gebroekersportaol - Spellingshölp - Bokelies

Tö rögke aan g'r veurziej
spèlling: Internasjonalspelling - Veldeke

Inliejing

Naeve g'm hónje waar de geit bao zieëkerlik ei dèr ieëster deer die behoes woorte. De luuj die zich aezelig hele mid geiter vónje rasjelik oed det die bieëster hie zieër gesjik veur waren. Häör vruueg vergangene i Lèmbörge is neet bekèndj, mer aanwiezinger stèllen aan det die al veur g'r letienseuvernaam hie ebroek ware. Geiter zeentj ömmer gewólle gewaezen ónger kleinruups, meh woortentj ónger achterdank bekeke dórch groeater, alsómgenkeliker ruulps. Lèswaeziger angeringer i g'r netinger dès boewen höbben ècher d'n houfklank verlag aan aevelègkendj óngernömminger èn 'd is noe meugelik óm lenjesgäörj mit mieër es 1.000 geiter aan tö trèffe.

Danksezie deze gröj aan zieër groeat geitgäörj zich betrèkkelik lèswaezig haet vertróg, haet 'd ömmer 'n pastiedsj tösjezening veur kleinder geitshaajing gegaove, bie woom die raej meistes perpastaowisj èn vókke zeen gewaes. Dit brink meistes mieë maekinger óp es 'nen doum verbroeker èn zoea kómmentj klein doumsóngernömminger óp. Dit book is gemèndj gewaoren óm 'ne geids tö zeen veur luuj die geiter kleinelik haajen, ouchal zöl e-n euverdeil dèr inlichtinger netuurlik veur geiter in eder aafdrejjing gèljer wodórch dit ouch veur ederem geitshaajere tösjezeendj kèn zeen.

De geit: èègenhijjer èn resj

Geiter waere döks vergleke mid anger lenjessgaordsdeer èn daoveur wuuerdj 't rasj dudelik det die väöl deil mid bebeildj keuj èn sjäöp deilen. Angersziedsj is 't lestig óm euvereinkómstighijjer in häör gedraag tö vinje. Geiter zeen nuujsjerig, aezelig èn meugelikerwies ónnag slöm deer - "meugelikerwies" ómdet det lestig veurwèrpelik tö benaeren is zónger ènnig preuf oet tö veure. Häör nuujsjerighed guuef zieëker 'n indrók aan slömhed; zoea zöllentj 'ie bebeildj eder nuuj ómgaeving grónjig óngerzeuken, al vèldj, al sjuur, al sjóp, al rèn ódder al wèèd. Wen e sjaop bie verglieken in e nuuj vèldj gedange wuuerdj zöllentj 'ie drek mid aeten aanvange wen die dórchen ingank kómme. Geiter daerin zölle zich rasj haeróm g'm hègke gaenkere, d'raanklömben óm euverhangendj tegk tö rieken èn zölle rasj ènnig weik deil vinjen i g'm hègke óm den dórch tö gaon achter g'm vólgendjem vèlje wen die kènnen. In 'nem boewsele zöllentj 'ie al det eriek is óngerzeuken èn det is bedinkeswaerdig, went die gaon gwuuenlikerwies óp häör achterbein staon mit häör veurpuuet etaenger 'ner moer ódderzoea èn den riek 'n vólwasje geit al rasj twieë maeter euver g'm grónje. Bewaorelik zöl al det kówwe neet taengewèrk óngerzóch waere, dös ouch lektrik kaebel, raengerspiep, kitrenj, naegel èndezoea.

Zómmig geiter höbbe de gwuuendje óm óp hówtj tö knoevele en det kèn e groeat deil aan sjaaj aan deil dèr boewseler wie däör èn raamskenj veroearzake. Aleids, neet al geiter doon dit en bie glök zöllentj 'ie rieëdelik kóntent zeen in 'nem betrèkkelik boewvalligem sjóppe.

Neet al deil aan geitsèègesjep zeen óngoojelik. Die zeen versjrikkelik vröndjelik deer èn lieken aandach tö genete. Geiter waeren i kleiner taal gehaajen en die die henjelik groeat gebrach waere wie óp mèlkshaajerieër waere gans "luujvröndjelik"; die zölle häöre verzórger euveral vólgen èn zöllen ömmer kómmen óm t'óngerzeuke waat dae doondje is. Hiedórch waeren ènnig hanjelinger mid geiter betrèkkelik mekkelik. Wiejer zeentj 'ie mekkelik tö vangen es die wuuerdj veurgedaon esóf die waere gekäördj wid bejagen èn wen die gevange zeen gewaore zöllentj 'ie meistes mit wènnig taengewèrking stèl staon. Det gezag höbbendje, wen die vuuele desse die wils vangen èn die det neet wille, kènne die ei dèr lestiger deer zeen óm in tö hoke. Ederein mit nör ein ódder twieë geiter wuuerdj 'd aangeraojen óm die ederen daag tö vodere, zèlfs wen die i g'r wèèd loupen èn det neet èch nuuedig höbben, ómdet wen geiter lieëre wie die de vodersömmer ódder -tesj hèrkenne, kènne die meistes óngerhandj euveral haergeveurdj waere! Wen geiter zoea ingeuvendj waeren èn den oet häör hók ódder wèèd oedbraeke, kènne die gwuuenlik trögkgelijje waere nao wo die huuere dórch mid g'm vodersömmere ódder -tesje tö sjöddele! Dees wèrking is ouch henjig wen 'n geit in 'ner groop gevange mót waere: 't is den betrèkkelik mekkelik óm 'm tö griepe wen die geiter róndjvólken óm aan g'm vodere tö kómme. De vröndjelikhed ven geiter maak die zieër fein bieëster óm t'èègenen ódder mit tö wèrke èn die kènne den aeve trögkgaevendj, es neet mieër, es 'nen hóndj zeen. Dees vröndjelikhed taenge luuj kömp ècher neet ömmer tösje geiter zèlf veur èn in 'ner groop kènne die zieër hatelik doon taengen e deer det die neet moge. Daeróm is 't neet mekkelik óm vólwasje deer die einanger neet kènne biejein tö doon èn 'd zöl väöl plaoginger gaeve toetdet de "pikrie" vas gezadj is gewaoren èn wen 'n geit dórchgenkelik geplaog wuuerdj kèn t'r gespanne waeren èn zèlfs krank waere. Hieróm wuuerdj ederein dae 'n hèrd wil ópboewen aangeraojen óm dit mit jónk wöjner, lember die geine mèlk mieë kriege, wiel dees gein gewèldjdaojig nieginger höbben èn gwuuenlik remploeas dórcheinanger gezadj kènne waere. Wen aajer geiter biejeinangergestaad waere broekentj 'ie mieë vloor èn vodersstaad toetdet die einanger aangenómmen höbben èn 'n ranksrie höbben ópgezadj. Behoearnj geiter zeen ömmer väöl lestiger èn zölle väöl ieëder plaogen es die zónger huuern.

'd Euvers kömp gans bie de geit es e deer mid 'n persuuenliker rie aan èègesjep: kórt gezag, geiter zölle zich nömmer 'dzèlvendje gedragen èn dös zöl 'n groop aan twèntjig geiter zich es 'n groop aan twèntjig persuuen gedrage - det taengestèllendj 'n groop aan twèntjig keuj ódder sjäöp, die zich ieëder es ein groop zölle gedrage.

Wiezoea geiter haaje?

Es de laezer nag neet gans ven g'r ganser idieë ven geiter aaf wuuerdj gehaaje taenge noe is de vólgendje stap óm d'reuver nao tö dinke wie me zich mót vèstigen es 'ne geitshaajer. 'd Ieës besloet det me mót maken is wèlch zaortj aan geiter me wil höbben èn de kuues i Lèmbörge versjèltj neet èch get ven anger lenj, namelik: mèlksgeiter, wólsgeiter ódder vleisjgeiter. Dit hink ónvermiejelik tözaam mid 'd wiezoea ven g'm geitshaajen èn waat dien haop is óm d'rmit tö brieke, meistes is det 'n kuues oet twieë deil: doe wils die veur hoesdeer, veur kènnès ven vókken ódder veur vókverbaeteringer ódder veur häör maekinger, det meugelik inhèltj det die de houfbórn aan inkómster mótte waeren ódder nör 'ne zèlfóngerhaajendje pastao.

De netuurlik vröndjelikhed ven geiter maak die toet zaedenig hoesdeer veur ederein mid vóldoondjer veurzeninger óm die t'haaje. De mèns benuuedighijjer zeen 'n wèèd ódder 'nen haof worin die zich vriejelik kènne róndjbewaegen èn e-n óngerkómme det häör druueg hèltj wen 't raengertj èn eweg ven g'm trèkke wen de wintjerswindj wèjtj. Dees deil zölle gans behanjeldj waeren i g'm kómmendjem houfstókke. 'ne Lenjesgaordj ódder e gehaof haet gwuuenlik e taal aan boewseler die gesjik zeen veur geiter mid g'm mènste aan angeringer.

Ein dèr wichtiger veurwaerj veur geitshaajing zeen vóllig haeraanlègking dès deils dès geitshaajers: wie als deer baerentj 'ie de hoeags verantjwäördjelikhed èn 'n behuuerlik binjing, det deit zègke det 'd ónmeugelik is óm oedzoea häör achter tö laoten èn evriestaad tö gaon bebeildj, behelf es t'r 'ne goojen aaflósjingsgeitshaajer besjikber is. Wiejer kènne geiter mekkelik 'ne versjrikkelik oetlienlègkendjen tied dès geitshaajers ópijsen evergliek mid anger deer èn dae aandach vreug waore haeraanlègking dès deils dès geitshaajers. Ederein dae gewónnen is aan g'r betrèkkelik ónaandachsbehovendjer kuuj wuuerdj euverrasj ódder versjrókke wen d'r d'rachterkömp wie väölijsendj geiter zeen èn die die gaar-oet gein ervaring mid geitshaajing höbbe kènne baeter emes bezeuke dae geiter hèltj óm ènnig aning tö bekómme ven waam d'rbie kömp kieken èn tö zeen wie emes anges die versjèllendjer deil dèr haajingsbenuuedighijjer haet benaerdj.

Vräög veur 'nem kómmingsgeitshaajere:

Höbbe 'ch d'n tied d'rveur?
Höbbe 'ch de ruumdje d'rveur?
Kènne 'ch 'd good óngerdaak verzórge?
Kènne 'ch 'd gèljelik aan?
Waat saortj aan geiter wille 'ch? Mèlks-, wóls- ódder vleisjgeiter?

'd Vólgendj woreuver me mót dinken is waatfer rasj ódder resj me wiltj gaon haaje. 'd Guuef zoeaget twieëhóngerdj saortj aan geiter euver g'm welte èn daonaeve guuef 'd ouch väöl kruutsinger mit häör èèg rögkskläöring èn kènmèrker.

Mèlksresj

Saanen - De saanen èn zien aafkömmenj zeen ein dèr vólkeliker mèlksresj. De zuvere saanen kömp oed g'm Saanendale i g'm zuuje dès kentóns Bèrns in Zweitsjerlenje, mer hae kömp ouch veur i g'm Simmendale wo d'r gessenay hèt. De saanenhaor zeen ömmer wiet, mer haet dennoe zwart deil óp ziener huud, mitnaam róndj g'm naze, g'r uuer èn g'm öddere. De vach is gebroekelikerwies e bietje roew, denaaf mid 'nem kleie aan haor gröjjendj róndj g'r achterpuuet. 't Midwich eins wiefkes is 55 toet 65 kielje èn 't kèn 2.000 kielje aan mèlke ejaor gaeve.

'd Euverdeil aan zuver saanen in dees reezje kömp ven inveuringer Zweitsjerlenjes oed g'r twèntjiger, meh nuuj wèrkinger vermeugeliken 'd óm noealik saanenszaod ven Zweitsjerlenje achter hie in tö veure.

Toggenburg - E-n anger zweitsjersj rasj det dès kentóns Zèntjgalle kömp. Die zeen leechbroen mid ópmèrkelik wiet varvinger aan g'm kóppem g'r bein èn g'r vót sterterróndj. Die höbbe meistes 'ne rieëdelik lanke, ruge vach mid 'nem kleie aan haor gröjjendj róndj g'r achterpuuet. Die kènne behoearndj ódder ónbehoearndj zeen. Die make vergliekber mèlk es ge saanen èn höbben 'ne glieken aerdj ouchal zègkentj zómmiger det die e bietje ópwinjeliker zeen es de saanen.

Britsjen alpien - Nag e zweitsjersj rasj. De rögkskläöring is gliek aan g'm zweitsjersjem bundnerstrehlensgeit, mer hae is nör wied verwantj. Hae is eigentlik gemaak ven 'ner kruutsing doerendj g'm twèntjigs ieëve. De huud is glömmendj zwart mit wiet mèrker róndj g'm gezichte, g'r bein èn g'm sterte, zjuus wie de toggenburg. Britsj alpien kènne hoeag taal aan mèlke vergaeve, meh neet zoea väöl wie saanen ódder toggenburg.

Angelnubisj - Dit rasj kömp ven g'r kruutsing tösje indisj èn midoeaster resj èn denachter nag mid ingelsj geiter i g'm neugetieëndjem ieëve. De houfkènmèrker dezer geit, in verglieking mid anger resj, zeen häör lank, hangenj uuer èn häör groeate, roeamsje naas. 'd Zeen groeat geiter: de vröjkes waege róndje 70 kielje èn de menkes róndje 100 kielje. Die kènne eder kläör baere, dóch duusterbroen mid 'nem zwartem streipe erögk 'd veurkómmendjs zie. Dit is de varf dèr ingelsjer geit. Angelnubisj geiter make neet zoea väöl mèlk es zweitsjersj resj, ouchal kènne zómmig indrókmakendj väöl gaeve. De mèlk dae die maken is ècher ven 'ner väöl hoeager goodhed èn haet mieë vèt èn eiswiet.

Aerdjelik gezeen zeentj die e bietje ópwinjeliker èn in groeater hèrjer mingentj 'ie neet mid anger resj - in koupelik hèrjer kinnentj 'ie ebès wen die de mieërderhed vórme. Die höbbendj e lanker paarssezoen es anger resj, meugelik euvergebleve ven häör tropisj aafkómster.

Gówje görnzie - Es de naom al zaet, kömp dit rasj dèr kenaalseilenj. Häör taal gröjje, men die zeen nag ömmer zèldjzem. Häör kläör angertj ven zandjsbroene toet riekelikem roeadsbroene èn die höbbendj gebroekelikerwies 'ne rieëdelik lanke vach, döks mid 'nem kleie aan haor gröjjendj róndj g'r puuet. 'd Zeen roewig bieëster èn zeen meugelikerwies bater veur kleinshaajing gemèndj es die neet mid anger resj minge in groeater herder. Zómmig make zieër väöl mèlk, mer 'd is mènder es die zweitsjersj resj. 'd Zuut d'raan det gekaoze pare liedj toet e baeter doon.