Ètsberger/Encyclopedisch
Veurblaad - Recènte verangeringe - Alle Artiekele - De Kaffee - Zandjbak - Hölp - Willekäörige pazjena - Aanmelle veur Wikibeuk - Gebroekersportaol - Spellingshölp - Bokelies
't Ètsberger ódder Ètsbergsj (/e̞tsbɛɾəxʃ/ ódder /ɪtsbɛɾəxʃ/) is e plat det gekaldj wuuertj óp en róndjen Ètsberg. 't Plat wiek flink aaf ven 't Vlórpsj en deiltj väöl kènmèrker mit 't Pötbrooksj, men d'r zeen get speciaal dinger, wie de /ʌ/ (gesjreven es à). Ouch vèltj in dit plat mieër invlood ven 't Pruusj te zeen en is 't get behajendjer. 't Ètsberger verluus de lèste jaore veral terrein óp 't Vlórpsj en 't Nederlandsj.
Houfkènmèrker
[bewirk]- ich: 't Ètsberger lègk te zuud-oeaste venne Uerdinger Linie. Daoróm zaet m'n hie "ich" en "ouch" en neet "ik" en "ouk".
- make: Ètsberg lègk te noeardj-wèste venne Benrather Linie. Det is woróm me d'r "make" zaet en neet "maache".
- doe: Óp 't Ètsberger zaet me "doe" vuuere tweidje persoean inkelvaad en neet "geej".
- boum: Óppen Ètsberg zaet me "boum" en "meine", neet "boom" en "mene".
- hóndj: Bie de combinatie -nd truuetj mouillering óp. 't Krieg 'n leechte j-klank d'rbie. Me zaet hie "hóndj" en neet "hónd" ódder "hónk".
- slank: d'n Ètsberg lègk te zuud-oeaste venne Panninger Linie. Me zów dus "sjlank" verwachte. Det is neet zoea. Zjuus wie in Mofert zaet me "stein" en "slank" (in Mofert slang) en neet "sjtein" en "sjlank". Dit roop de taengestèlling óp det me waal "wasje" en "flèsj" zaet en neet "wasse" en "flès". Vruueger sjientj me waal "sjtein" en "sjlank" gezach te höbbe.
- sjaop: 't Ètsberger wuuertj gespraoke te zuud-oeaste venne Panninger Seitenlinie. Me zaet hie vuuere aad-Germaansje "sk-" dus "sj-" en neet "sch-", "sjaop" en neet "schaop".
- rèch< >: Óp 't Ètsberger luuet me de ènj-t eweg. Dit gebäördj neet nao l, n en r (dus "hert" en neet "her"). De -m verangertj nao -mp ("kömp", neet "kömtj") en de -ng nao -nk ("hae brink" en neet "hae bringtj"). Óppen Ètsberg zaet me dus "rèch" en neet "rècht".
Klankinventair
[bewirk]De klankinventair wiek slèch e bietje aaf van de ómringendje dörper. Hierónger volg 'n kórte besjrieving d'rvan.
Mitklinker
[bewirk]'t Ètsberger is de vólgendje mitklinker riek:
| Bilabiaal | Labiodentaal | Alveolaar | Postalveolaar | Palataal | Velaar | Glottaal | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nasaal | /m/ (m) | /n/ (n) | /ɲ/ (nj) | /ŋ/ (ng) | |||
| Plosief | /p/ (p) /b/ (b) |
/t/ (t) /d/ (d) |
/c/ (tj) /ɟ/ (dj) |
/k/ (k) /g/ (gk) |
/ʔ/ (*) | ||
| Fricatief | /f/ (f) /v/ (v) |
/s/ (s) /z/ (z) |
/ʃ/ (sj) /ʒ/ (zj) |
/x/ (ch) /ɣ/ (g) |
/ɦ/ (h) | ||
| Approximant | /β̞/ (w) | /j/ (j) | |||||
| Flap | /ɾ/ (r) | ||||||
| Lateraal approximant | /l/ ~ /ɫ/ (l) | ||||||
- De glotale stop (/ʔ/) wuuertj gewuuenlik neet oetgesjreve. 't Beduutj de stuujklank vuuer 'ne klinker, wie de ʔaandach. De r is róllendj en de l kèn velarisieërdj waere, dus mieër es 'n w waeren oetgekaldj.
- Vuuer 'ne stömloeaze klinker waere /n/ en /l/ ouch stömloeas. De /n/ klink den esof se mós neeste.
- Óbbenaaf kömp 'n dentaal klank vuuer, wie /ð/, mer dit is meistes 'n allofoon klank ven /s/.
Klinker
[bewirk]De klinker (monoftonger) zeen hierónger aangegaove:
| Veurin | Veur-centraal | Centraal | Achterin | |
|---|---|---|---|---|
| Geslaote | /i(ː)/ (ie) /y(ː)/ (uu) |
/u(ː)/ (oe) | ||
| Bekans geslaote | /ɪ/ (i) | |||
| Midde-geslaote | /eː/ (ee) /e̞/ (è) /øː/ (eu) |
/ɵ/ (u) | /o/ (ó) /oː/ (oo) | |
| Midde | /ə/ (e, sjwa) | |||
| Midden-aop | /ɛ/ (e) /ɛː/ (ae) |
/ɞ/ (ö) /ɞː/ (äö) |
/ʌ/ (à) | |
| Bekans aop | /ɐ/ (e, sjwa) | |||
| Aop | /aː/ (aa) | /ɑ/ (a) /ɒ/ (o) /ɒː/ (ao) |
Inkel diftonger zeen:
- aaj /aːɪ̯/
- aj /aɪ̯/
- au ò aw /aʊ̯/
- eej /eɪ̯/
- ei /ɛɪ̯/
- èj /e̞ɪ̯/, /ɪi̯/
- ij /ɪi̯/
- oej /uɪ̯/
- oew /uʊ̯/
- öi /ɞɪ̯/
- ój /oɪ̯/
- ou /aʊ̯/
- ów /oʊ̯/
De óneigelike diftonger zeen uue, oea, eë (gesjreven es "ee") en ieë. Dees waeren oetgespraoken es /yɪ̯ɐ/, /uʊ̯ɐ/, /eɪ̯ɐ/ en /iɪ̯ɐ/.
Vuuer 'n /ɾ/ kómmen inkel klankversjuvinger vuuer. Biespeler volgen hie:
- aa (vaar) → /vaə̯ɾ/ ó /vʌɾ/
- ae (vaer) → /væːɾ/
- ao (haor) → /ɦɒə̯ɾ/
- äö (bäöre) → /bœːɾə/
- ee (beer) → /beə̯ɾ/
- ie (rierichting) → /ɾiə̯ɾɪxtɪŋ/
- oo (voor) → /voə̯ɾ/
- oe (oer) → /uə̯ɾ/
- uu (vuur) → /vyə̯ɾ/
Grammair
[bewirk]Etsberger volg globaal gezeen de lien ven de ómlègkendje dörper qua grammair. E versjèl is deh me mieë gebroek maak ven de -óppesconstructie, die wil zègke deh m'n ieëder hieróppes, daoróppes en oetóppes zaet es nao hie, nao dao en nao boete. In de verleien tied ven sterk werkwäörj kèntj m'n óbbenaaf nag e versjèl mit inkelvaad en mieëvaad en ouch wuuertj 'woort' nag gebroek vuuere verleien tied ven 'waere'.
Wie hiebaoven al gezach woort, kèntj 't Ètsberger nag e versjèl tösje inkelvaad en mieëvaad in de verleien tied. Inkel pare die hiebie huuere zeen "ich zoot" taenge "weer zate" (ven "zitte"), "'t klank" taenge "de klónke" (ven "klinke") en "ich zach" taenge "weer zachte" (ven "zègke"). Dit lèste versjiensel kèntj m'n oetlègken es 'n t-deletie, de res is nag e restantj oet de Middelieëwe.
Lidwäörj
[bewirk]Lidwäörj kènne waeren ingedeildj in twei gruup, namelik bepaoldj en ónbepaoldj. De bepaoldje lidwäörj zeen d'n, de vuuer mannelik, de vuuer vroewelik, 't vuuer ónziejig en de vuuer mieëvaad. Lidwäörj waere döks aan de vuuerzètsele vasgeplek, bie + de = bieje, vuuer + d'n = vuueren èn zoea dórch.
Vuuernaomwäörj
[bewirk]De persuuenlike vuuernaomwäörj óp 't Ètsberger kóste vruueger nag 'n óngersjied tösje datief en accusatief. Taengewuuerjig is dao, naeve get rudimentair oetdrökkinger, nag men weinig ven uuever. Hierónger volg e uueverzich venne vuuernaomwäörj. De vorme die tösje häökskes staon zeen inversioneel vorme.
| Inkelvaad | Mieërvaad | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nominatief | Accusatief | Datief1 | Genitief4 | Nominatief | Accusatief | Datief1 | Genitief4 | |
| 1e persoean | ich ('ch) | mich | mir | miene | weer (v'r) | ós | ózze | |
| 2e persoean | doe (se) | dich | dir | diene | geer (g'r)5 | öch | eure | |
| 3e persoean m | hae (d'r) | den2 | dem | ziene | zie (die) | häör | häöre | |
| 3e persoean v | het ('t) | dem3 | ziene3 | |||||
| 3e persoean ó | det ('t) | den2 | dem | ziene | ||||
| ónbepaoldj | m'n (me) | - | - | - | m'n (me) | - | - | - |
- Zuuch ouch de tèks hiebaove: d'n datief is verajerdj.
- Bieje dèrde persoean is zjuus d'n accusatief en neet d'n datief verajerdj.
- 'n Ópkómmendje vorm is "häör"/"häöre".
- Es in: "Det is häör hoes; det hoes is 't häöre".
- Ouch gebroek inne beteikenès van "doe", men den belaefdjer.
Hierónger volge de bezittelike vuuernaomwäörj:
| Inkelvaad | Mieërvaad | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| mannelik (b, d, h, t, klinker) | mannelik (uueverig) | vroewelik | ónziejig | ||
| ich | mienen | miene | mien | mie | mien |
| doe | dienen | diene | dien | die | dien |
| hae | zienen | ziene | zien | zie | zien |
| het | zienen1 | ziene | zien | zie | zien |
| det | zienen | ziene | zien | zie | zien |
| weer | ózzen | ózze | ós | ózze | ós |
| geer | euren | eure | eur | eure | eur |
| zie | häören | häöre | häör | häöre | häör |
- Taengewuuerjig wuuertj dit döks vervange door de häör-vorm.
Óm naodrök te lègke gebroek me 't persuuenlik vuuernaomwaordj innen accusatief en 't bezittelik vuuernaomwaordj: "Det zeen dem zien kleier, mè die ven mich!".
Wèrkwäörj
[bewirk]'t Wèrkwaordj volg in groeate liener de regele die ouch vuuer de ómlègkendje dialekte gèltj. De vervoging ven 't regelmaotig wèrkwaordj "kalle" is innen taengewuuerjigen tied es volg:
- ich kal (bie inversie: kalle 'ch?)
- doe kals (bie inversie: kals se?)
- hae kaltj (bie inversie: kaltj 'r?)
- weer kalle(n) (bie inversie: kaltj v'r?)
- geer kaltj (bie inversie: kaltj g'r?)
- zie kalle(n) (bie inversie: kalle die?)
- deilwaordj: kallendj.
De verleien tied wuuertj vervoog es hierónger aangegaove wuuertj:
- ich kaldje (bie inversie: kaldje 'ch?)
- doe kaldjes (bie inversie: kaldjes se?)
- hae kaldje (bie inversie: kaldje d'r?)
- weer kaldje(n) (bie inversie: kaldje v'r?)
- geer kaldje(t) (bie inversie: kaldje g'r?)
- zie kaldje(n) (bie inversie: kaldje die?)
- deilwaordj: gekaldj.
Inne gebeejendje wies wuuertj óngersjied gemaak tösje inkelvaad einerzieds en mieërvaad/belaefheid angerzieds. De inkelvaadsvorm kömp uueverein mitte ich-vorm (taengewuuerjigen tied) en de mieërvaads- ò belaefheidsvorm mitte geer-vorm (ouch taengewuuerjigen tied).
Waordjesjat
[bewirk]De waordjesjat ven 't Ètsberger is óppe ieëste plaotsj Germaansj, gewuuen Limburgsje èrfwäörj wie "landj", "zieë", "ei" en "houf", men ouch lieënwäörj en -euverzèttinger ven 't Nederlandsj en Pruusj wie "Nederlandsj", "euverzètting" en "welt". Recèntelik speeltj ouch 't Ingelsj 'n belangrieke rol; zoea kèntj me wäörj wie "homerun", die ouch trögkgaon óp 't Germaansj.
Lieënwäörj ven 't Letien en 't Fransj zeen ouch good vertaengewuuerjig. Aaj lieënwäörj ven 't Latien wie "bótter", "kieës" en "ougs" behuuere toet 't kèrnvocabulaire en nuujer lieënwäörj wie "museum" en "kalender" kómmen ouch väöl vuuer. 't Fransj haet veral tiedes de Fransen tied 'ne stèmpel óp 't Ètsberger achtergelaote. E wäördj oet dezen tied is beveurbeildj "petiek".
Anger spräök wo 't Ètsberger väöl oet haet gehaoldj zeen 't Greeksj, Italiaansj en Hebreeuwsj.
Invlood ven 't Pruusj
[bewirk]Es e plat ven e grènsjdörp ane Pruusje grènsj haet 't Ètsberger väöl uuevergenómme ven 't Pruusj. Me kèn dinken ane oetspraok die óbbenaaf get Pruusj klink, men ouch - en waal vuuernaomelik - de wäörj. Boete Pruusje wäörj die m'n uueveral in gans Limburg taengekömp wie "kwatsj", "spas" en zoea, gebroek m'n óppen Ètsberg beveurbeildj "verzeuke" vuuer "proberen" en "aafnieging" vuuer "tegenzin".
Modèrn lieënwäörj
[bewirk]In 't Ètsberger sjrief me modèrn lieënwäörj oet wie me det in 't Nederlandsj deit. Óbbenaaf kómme klein aanpassingsteikes vuuer wie bie "modèrn". Bie dees lieënwäörj wiek soms de spèlling aaf venne oetspraok. "modèrn" kaltj m'n oet es /məˈdɪɾən/ (medirren), "computer" es /komˈpɪ̯uːtɐɾ/ (kómpjoeter), "act" es /ɪk/ (ik) ódder /e̞/ (èk) en "gotisch" es /ˈɣoːtɪʃ/ (gotisj). Me kuues t'rvuuer óm 't etymologisch te sjrieve wè den 't den laesberder is.